Rola instytucji pomocy społecznej w rozpoznawaniu i przeciwdziałaniu przemocy wobec osób starszych

Wraz ze starzeniem się populacji pojawiają się nowe wyzwania związane z ochroną godności i praw osób starszych. W ostatnich latach obserwujemy wzrost zainteresowania problematyką przemocy stosowanej wobec osób starszych. Temat ten jest podejmowany w ramach licznych projektów, konferencji zarówno na poziomie Unii Europejskiej jak i w poszczególnych krajach członkowskich.

Szacuje się, że problem przemocy dotyczy 6-9% osób starszych. Duża część tych nadużyć zdarza się w rodzinach. W większości tych przypadków występuje silny emocjonalnie i długotrwały kontakt pomiędzy sprawcą przemocy a ofiarą. W ok. 70% potwierdzonych przypadków sprawcą bywa dorosłe dziecko lub współmałżonek, partner osoby starszej.

Istotną barierą w wykrywaniu przypadków przemocy wobec osób starszych jest ich izolacja społeczna, zamknięcie w kręgu rodziny. Tę barierę może pokonać specjalista – lekarz rodzinny
i pielęgniarka środowiskowa, pracownik socjalny, ale też każda inna osoba, która jest świadkiem złego traktowania osób starszych.

Przemoc wobec osób starszych jest wielowymiarowym i złożonym problemem. Może być spowodowana przez wiele rozmaitych czynników. Aby rozpoznać przemoc musimy mieć świadomość co to zjawisko oznacza oraz znać podstawowe czynniki ryzyka i wskaźniki przemawiające za występowaniem przemocy.

Definicja przemocy wobec osób starszych

Najczęściej przywoływaną definicją przemocy wobec osób starszych jest definicja opracowana przez Action on Elder Abuse, a następnie przyjęta przez WHO w 2002r.

„Wszystkie znane, intencjonalne działania lub działania zaniedbujące – bądź brak właściwego działania - ze strony opiekuna lub innej osoby, powodujące cierpienie, krzywdę bądź poważne ryzyko skrzywdzenia osoby starszej. Pojawia się ono najczęściej w relacjach, gdzie z jednej strony u osoby starszej występuje duże zaufanie, z drugiej, jej stan zdrowia powoduje zależność od otoczenia.” (American National Centre on Elder Abuse , 2006)

Rodzaje przemocy wobec osób starszych i jej objawy

Osoby starsze mogą doświadczać różnych rodzajów przemocy:

• Przemoc fizyczna – odnosi się do działań podejmowanych z zamiarem zadania bólu fizycznego lub spowodowania zranienia, a także niezaspokojenia podstawowych potrzeb np. popychanie, bicie, rzucanie przedmiotami, podanie zbyt dużej dawki leków np. uspokajających lub neuroleptyków.

Objawy - siniaki, ślady ucisku, zadrapania, przypalenia, nagła utrata masy ciała, powtarzające się przypadkowe zranienia, złamania.

• Przemoc psychiczna/emocjonalna – działania podejmowane z zamiarem zadania osobie starszej bólu psychicznego, cierpienia lub przykrości np. izolowanie od rodziny lub przyjaciół, poniżanie, oskarżanie, ograniczanie dostępu do łazienki, kuchni lub innych pomieszczeń wspólnych, zakaz korzystania z telefonu, telewizora, infantylizowanie osoby starszej, odmowa kontaktów, grożenie porzuceniem lub umieszczeniem w domu opieki.

Objawy – osoba starsza wycofuje się z normalnej aktywności, cierpi na bezsenność, lęk przed ludźmi, zwiększona pobudliwość lub apatia, nietypowe przygnębienie, mówi o pogróżkach ze strony członków rodziny.

• Przemoc finansowa –  wszelkie sytuacje kiedy następuje przywłaszczenie lub niewłaściwe wykorzystanie środków finansowych lub własności należącej do osoby starszej np. korzystanie dla własnych celów z pieniędzy osoby starszej (renta, emerytura, zasiłek), przepisanie lub zmiana testamentu osoby starszej lub innych dokumentów prawnych, niewłaściwe zarządzanie środkami.

Objawy - nagłe zmiany w stanie konta np. niewyjaśnione wypłaty dużych sum przez osoby towarzyszące osobie starszej, niewyjaśnione transfery środków na konta członków rodziny, niewytłumaczalne zniknięcie wartościowych przedmiotów, nagły brak środków na zapłacenie rachunków, niedobór żywności w domu, braki w przepisanych lekarstwach.

• Przemoc seksualna – obejmuje wszelkiego rodzaju kontakty lub akty seksualne podejmowane bez zgody osoby starszej lub na podstawie zgody wymuszonej np. odbycie stosunku seksualnego z osobą starszą bez jej zgody, ale mówienie lub pokazywanie przedmiotów i aktów o charakterze seksualnym wbrew jej woli (zmuszanie do oglądania filmów pornograficznych lub zdjęć).

Objawy - choroby weneryczne, infekcje moczu, rozdarta, poplamiona bielizna, oznaki lęku przy rozbieraniu się i dotykaniu.

• Zaniedbanie i porzucenie – odmowa lub niewywiązywanie się z powinności wobec osoby starszej przez osoby odpowiedzialne za dostarczenie pożywienia, zapewnienie schronienia, opieki medycznej, wsparcia emocjonalnego np. odmowa podania pożywienia, koniecznych lekarstw.

Objawy - nagła utrata wagi, niedożywienie, nieleczone odleżyny, zaniedbania w higienie osobistej, nieleczone lub zaniedbane problemy zdrowotne, wysypki, rany, brak kontaktów społecznych.

Czynniki zwiększające prawdopodobieństwo wystąpienia przemocy wobec osoby starszej

• Historia rodziny – występowanie przemocy w we wcześniejszych fazach cyklu życia rodzinnego; może być utrwalonym (mniej lub bardziej uświadamianym) sposobem rozwiązywania problemów i konfliktów w rodzinie; możemy też mieć do czynienia ze zamianą ról w relacji przemocowej – osoby krzywdzone w dzieciństwie mogą stać się sprawcami przemocy wobec starych rodziców;

• Płeć – statystyki, a także wyniki badań jednoznacznie wskazują, że starsze kobiety częściej są ofiarami przemocy niż mężczyźni;
• Wzajemna zależność członków rodziny - zależność niechciana lub taka, którą trudno zaakceptować może prowadzić do przemocy (dotyczy to zarówno zależności emocjonalnej jak
   i finansowej);

• Dzielenie wspólnego mieszkania lub domu – sytuacja, kiedy starsza osoba mieszka
   z rodziną (wspólnie z opiekunem) bardziej sprzyja występowaniu przemocy niż, gdy mieszka sama;
• Stan zdrowia osoby starszej – niepełnosprawność i znaczne obniżenie sprawności funkcjonalnej i umysłowej może czynić z nich bardzo wymagających podopiecznych; szczególnie demencja prowadzi do zmian w zachowaniu i charakterze osoby starszej trudnych do zaakceptowania przez członków rodziny, co skutkuje bezradnością, frustracją
   i przemęczeniem;

• Izolacja społeczna – izolacja społeczna i związany z tym bark wsparcia ze strony innych osób - może zwiększać stan zależności i obciążenia u opiekuna; z drugiej strony izolowanie może być konsekwencją stosowanej przemocy z obawy, że inni zauważą złe traktowanie.

                     dr Elżbieta Lipowicz

Pedagog, adiunkt w Katedrze Pedagogiki Społecznej na Uniwersytecie Zielonogórskim

Źródła:

Przemoc wobec osób starszych, red. B. Tobiasz-Adamczyk, Kraków 2009.

Dubois B., Miley K., Praca socjalna. Zawód, który dodaje sił, Warszawa 1996.